1616 Scheijndel, Akte van Albert en Isabella. Geslachtsnaam van Schijndel.

Someren, in Noord-Brabant.

1224 Sumeren, in een latijnsch charter.

1302 Zomeren.

1502 Zoemeren. Handschrift van den Overste van Postel. 1640 Someren, in een manuscript de tienden rakende.

Spoordonk, onder Oorschot in Noord-Brabant.

1367 Spoerdonc, volgens een latijnsch handschrift van Oorschot.

Steensel, in Noord-Brabant bij Eersel.

1292 Steencele. Latijnsche akte der Bossche schepenen.

1302 Steensele. Akte der schepenen

1599 Steensel. In eene akte over het steken van turf.

Tongelre, nabij Eindhoven, in Noord-Brabant. 1241 Tongerle. Origineel charter van Helmond.

Valkenswaard, in Noord-Brabant.

1236 Wederde. Handschrift van Jan hertog van Brabant.

1351 Wedert, in eene akte over den Venbergschen molen.

1425 Wediart, in een handschrift van Theodericus Kyemt, vicarius perpetuus ecclesiarum de Waderle et Wediart.

1426 Wedert, in eene schepenenakte.

1629 Weerde, in een rekwest aan de abdij van Postel.

Vechel, in Noord-Brabant.

1524 Vechel, naar een latijnsch document.

Geslachtsnaam van Veghel en Vechel.

Veldhoven, in Noord Brabant. Het heet in

1240 Sonderwic.

1281 Zonderwiic en Sonderwiic.

1289 Zonderwik en Zonderwieck.

1290 Zonderwiec en Zondrewich.

1394 Zonderwijc.

1460 Zonderwijck tot Velthoven.

1599. Velthoven alleen. Dit alles meestal naar origineele stukken.

Venberg onder Valkenswaard, zie boven.

1227 Vinneberga, in een latijnsch handschrift.

1236 Vennenberghe. Jan hertog van Brabant.

1351 Venberghen, in eene akte der schepenen van Waalre.

1426 Venbergen, in eene schepenenakte.

Vessem, in Noord-Br., maakt met Wintelre en Knechsel een burgergemeente uit.

1245 Veseme, luidens een document van 't kapittel der Pauluskerk te Luik.

Waalre, in Noord-Brabant, nabij Valkenswaard.

1175 Waderlo, in eene akte over Alphen's kerk.

1426 Waderle, in eene akte der schepenen dezer plaats.

1608 Waelre, volgens een document der aartshertogen Albert en Isabella.

Waspik, in Noord-Brabant.

1328 Waspiic, in een handschrift van Geertruidenberg.

Westerhoven, in Noord-Brabant.

1228 en volgende manuscripten overal Westerhoven.

Woensel, bij Eindhoven.

1326 Wonsel, volgens eene akte dezer schepenen.

Zalt-Bommel, in de prov. Gelderland.

1430 Zautbomel, in een document van dit kapittel. 1520 Zaltbomelensis, in eene latijnsche akte.

1553 Saltbomelensis.

1559 Saltboemelensis.

1564 Bommel, volgens een handschrift over 't kapittel. 1567 Zaltboemel.

Zeelst, in Noord-Brabant.

1339 Zeelst. Een latijnsch handschrift van Gennep voornoemd.

Zutfen, in de prov. Gelderland.

1207 Sutvenne. Origineel charter van Otto graaf van Gelderland.

Postel (Moll), Belgie.

TH. IGN. WELVAARTS.

Archivaris.

Zutfen. Naar evenredigheid van de gewichtige rol, die de Graven van deze landstreek en van deze stad in de geschiedenis vervuld hebben,

wordt ook de naam in de oude oorkonden talrijke malen aangetroffen. Ofschoon de 80 oorkonden waarin deze naam eens of meeralen voorkomt, op ééne na, allen in de diplomatieke taal van dien tijd, het Latijn, geschreven zijn en dus ook de naam der stad meest in Latijnsch gewaad verschijnt, komt toch de onvervalschte Geldersche naam gedurende de eerste 1% eeuw ettelijke malen voor. Het Oorkondenboek van Gelre en Zutfen van Sloet vermeldt daarvan de navolgende vormen :

ao. 1053—1071, in Sutfeno in pago Hameland.

1059, in Sutfenne..

N. 167

"1114, Heinrici de Sudvene; comes de Sutven.

1340 Heerman van Suetfene. In een onuitgegeven charter van het Arnhemsch archief.

Ná dit jaar schijnt de Latijnsche naam den Gelderschen voor goed uit de oorkonden te hebben verdrongen. Het bovenvermelde in 't Hollandsch gestelde stuk, van den jare 1287, over den te betalen tol van verschillende soort van bieren, luidt aldus :

Item van Zuytvensschen biere dat binnen Dorderecht comt.

De Latijnsche spelling (zoowel van het substantivum, als van het adjectivum) laten wij hier achterwege, als van geen of van zeer ondergeschikt belang voor ons doel. Alleen moge vermeld worden, dat daarin dezelfde wankeling of liever vrijheid heerscht ten opzichte van het gebruik der tweelingletters ph of f. De Z komt vóór 1255 eenige weinige malen. voor; daarná begint zij al meer en meer de S te verdringen.

De afleiding en beteekenis van den naam ligt voor de hand. Op een groot half uur afstand ten N. van Zutfen lag weleer het (thans gesplitste) erve Noordveen; in het jaar 1352 vinden wij dit reeds genoemd. Toen werd het water van Lonighermaat en van het goed ter Horst op Noortvene aan de stad Zutfen in pandschap gegeven. In een ander stuk

van het jaar 1230, even als het vorige in het stedelijk archief berustend, (Sloet, oorkb. 533), wordt gesproken van zekeren Bertholdus de Oostvene, die in de onmiddellijke nabijheid van Zutfen goederen bezat. Zie verder Tadama, Geschiedenis van de stad Zutphen, bl. 2—5.

DE REDACTIE.

Rode-Rade.

Daar de geographische verbreiding van deze namen zich ver buiten onze grenzen uitstrekt, heb ik, ter verklaring van den naam en ten einde de geschiedenis van de ontwikkeling van deze woorden en het hierdoor uitgedrukte begrip uiteen te zetten, mij genoodzaakt gezien het gansche gebied dezer namen in mijn onderzoek te begrijpen. Dientengevolge vindt de lezer hier, ter verklaring dezer nederlandsche namen en hunne samenstelling met andere, ook de namen op rode uitgaande, die buiten onze grenzen gelegen zijn, voor zooverre het mij mogelijk was ze na te sporen. De oudste plaatsnamen toch, met ouderen vorm van dit woord samengesteld, zijn ontstaan lang voor Nederland de gedaante had, waarin het ons bekend is; zij moeten ontstaan zijn in, of zeer kort na den tijd, waarvan Tacitus ons in zijn De Moribus Germanorum c. 4 verhaalt, volgens Hoofts vertaling, toen de bodem van Germanie over het algemeen of ijselijk was door de bosschen, òf leelijk door de poelen."

Westelijk van den Rijn en zuidelijk van de Waal was het land nog in den tijd van Caesar voornamelijk 1) bewoond door keltische stammen, terwijl de oostelijk en noordoostelijk gelegen streken ingenomen waren door eene germaansche bevolking. Deze had, toen zij zich het eerst hier vestigde, de vruchtbare dalen in bezit genomen, waar de weidegrond voedsel leverde voor de kudden, terwijl het hooger gelegen woud hun jachtveld was en tevens het materiaal voor woningbouw en brandstof verschafte. Zoo kwam de vruchtbare dal- en weidegrond reeds vroeg in eigen bezit, terwijl de dichte wouden en hooger gelegen heidevelden door verschillende oorzaken langer onverdeeld en woest bleven. Van deze groote uitgestrektheid woeste gronden en wouden kon ieder bewoner der nabij gelegen plaatsen gebrui

1) Zie Caesar de B. G. I, 1, IV, 6 en 10. Dat er echter hier en daar westelijk van den Rijn reeds enkele Germanen gevonden werden blijkt uit de B. G., II, 4 en VI, 32: Segni Condrusique ex gente et numero Germanorum, qui sunt inter Eburones Treverosque, legatos ad Caesarem miserunt, oratum, ne se in hostium numero duceret neve omnium Germanorum, qui essent citra Rhenum, unam esse causam iudicaret.

ken wat hem noodig dacht; men hieuw het hout, dreef er de schapen of en jaagde er, waar men verkoos, doch aan eigenlijke inbezitneming werd niet gedacht.

Allengs echter dwong de vermeerdering der bevolking in de lagere en vettere streken om ook die gronden te ontginnen, die niet zonder groote moeite en vlijt de vruchten gaven, welke voor het levensonderhoud noodig waren. Daarbij kwam dat de politieke toestanden aanmerkelijk veranderd waren; de uitbreiding der volken van germaanschen stam, die de inbezitneming van groote streken, die vroeger uitsluitend door Kelten bewoond. waren, ten gevolge gehad had, de vestiging binnen zekere grenzen onder meer gecentraliseerd gezag had den Germaan gedwongen het zwerven of het veranderen van woonstede om beter en vruchtbaarder grond te zoeken, dat hun vroeger eigen geweest was, te staken. En nu dwong de nood om ook gedeelten van de groote wouden in cultuur te brengen, hetzij om er weidegrond of om er bouwgrond van te maken.

Aan de ontginning der woeste gronden moest dus het vellen van het hout voorafgaan en zoo ontstond de roding in de tijden toen de uitgestrektheid woeste boschgrond nog zoo groot was, dat niemand er zich om bekommerde dat een ander zich hiervan een stuk te eigen bate toeëigende. Inama-Sternegg wil uit de namen der oudste rodingen opmaken „dass der älteste Ausbau im Stammlande durch die Genossenschaft erfolgte und dass erst später der Adel und die Kirche (überhaupt der grosse Grundbesitz) seine coloni„satorische Mission übernahm. Hij voegt er echter m. i. zeer terecht bij es ist aber schwer zu entscheiden, wie weit dabei eine eigentlich genossenschaftliche Leistung vorhanden war.

Rodingen toch van enkele personen komen vrij vroeg voor. Zoo wordt er in 801 melding gemaakt van vijftien mannen, die roden by Fulda, elders weder van twee personen. (Dronke Cod. Dipl. Fuld. 165 en 471).

Wanneer men achterstaande lijst van namen op rode doorziet, dan zal men bevinden dat het aantal samenstellingen met namen van personen zeer groot is en er slechts een enkele maal persoonsnamen in meervoudsvorm worden aangetroffen, terwijl bovendien, uitgezonderd enkele namen als rode enz. zonder samenstelling, die als Ekkileivesroth, Ratheri sartis (Retterath), Radolverothe, Bernhardesrothe (uit 846, 943, 994 en 961) en dergelijke tot de oudste namen behooren.

Oorspronkelijk is het roden zeker het recht geweest van elken ingezeten of bewoner eener streek, nl. van iemand, die alle rechten bezat van een commarcanus, of zooals later van een volgewaard markgenoot. In de 8e en 9e eeuw althans schijnen de rechten om te roden nog niet beperkt