latere Ferwerderadeel,

-

die

tot welke grietenij Ameland hoorde, Fos-werd heet. Zijn naam zou dit ontleend hebben aan Foste-werd; waar etymologies niets tegen is.

Indien de naam met 'Thunara- samenhangt, zou deze hypothese 1) tevens verklaren hoe de historici aan het verhaal, een oude traditie dan, komen.

Het was dan 't 'deel' waar Thonar vooral vereerd werd, dat mogelijk aan hem hoorde, als Fosetisland aan Fosete; waarom er een tempel op Ameland stond. Was daar Bonifacius heen op weg 2), toen hij in zijn tocht gestuit werd bij Dokkum? Ook Willibrord ging op Helgoland de Fostetempel verwoesten; wilde Bonifacius niet minder doen? En Liudger deed later op nieuw hetzelfde op Helgoland 3); beiden ontkwamen ternauwernood een gruwelijke dood.

Thunar-a- is de oude friese genitief; de vorm heeft geen bezwaar. Maar bleef de naam zo lang; evenals Foste-werd? Ondanks dat de Friezen christenen werden? Dit is wel mogelijk, bloot als streeknaam.

Zekerder is de etymologie niet te geven.

"Thunaraz' de dondergod nu, en de eigennaam 'Thuna' horen waarschijnlijk bij elkaar; is dit een synoniem van het eerste, maar van 'aan de god gewijden', van priesters, gebruikt? Vgl. Wod(a), Woto, en Wodan, Wuotan. Zou dan ook Tuna(-werd) en Don(g)eradeel op die wijze samenhangen?

Dat Thunara-(gea?) 4) in Dongra- overgaat, naast Tona-werd dat Ton-aerd blijft, is heel goed mogelijk, omdat de namen niet meer samenhangend gevoeld werden; er mee te vergelijken zijn de boven vermelde dubbelvormen in noot 2 op blz. 42. En bovendien, Tonaerd werd al vroeg Ternaerd, d. i. voor met het praefix Ter samengesteld gehouden.

Ik geef deze etymologie 5) voor beter.

1) Vgl. ook beneden blz. 48. En Tijdschr. Ned. Lett. XI1, 285, vv.

2) Hij was van Drente uit, schijnt het, Oostergo binnen gekomen.

3) Zie Tijdschr. Ned. Letterk. XII, 281/2.

4) Vgl. Raerderagea, boven, blz. 37.

5) Volksetymologie verklaart den naam naar de zeetonnen, die aldaar ten dienste der zeevarenden zouden gelegen hebben." Friese Volksalm. 1857, blz. 54.

A° 1399: Her Foye van Dochem... gheven mit desen brieve die helfte van Dongeradeel, alsoe alst gelegen is in Oestergoe uptie Lauwers. Verwijs, Oorl. Albr. 535/6.

A° 1399: Dongerdeel.

ald. 247, zie boven blz. 41.

A° 1423: Dowa Syuksma greetman in Dongheradele.

Visser. Amersfoordt, Archief III, Aanh.

17, zie boven blz. 41.

A° 1449: Gabe Hollinga ende Jeppe toe Foudgum... grietmans in Dongeradeel.

Arch. van Friesland, Andreæ, Grietmannen, 25.

A° 1491: Verzoek van Botta Doijnga, voor die in Dongherdeel. St. Maarten in den winter.

Archief van Groningen, Feith, Register, h. a. No. 15.

A° 1494: Tyaerd Mockama Greetman in Dongera deel by da Aestersiida der Pasen...

Rijksarchief, Oudfriesche Bloemlez. blz. 79.

De grietenijen Dontumadeel, Ferwerderadeel en Dongeradeel vormden samen de 'nyoghenda waer'; bestaande uit de drie grietslui en hunne beide 'eheren'; zie beneden bij Tietsjerksteradeel.

De 'districtus Wynighe' zal zich dus eerst zowat in twéeën gesplitst hebben, welke beide helften later in 6 (of 8) grietenijen uiteengingen. De ene helft daarvan was dan déze 'nyoghenda waer'.

Dongeradeel en Dontumadeel zijn niet naar streekplaatsen genoemd; wel Ferwerderadeel en de overige in die buurt. Daaruit mag men concludéren dat de beide eersten oúder gedeelten zijn. M. i. wel de oudste gedeelten van Oostergo. 't Een besloeg meer de veen-zandgrond, het ander meer de kleigrond. Dit laatste Dongeradeel acht ik 't belangrijkste gedeelte, het moet ook groot en vruchtbaar geweest zijn; als men let op de hoeveelheid grond die aan 't klooster Korvey kan geschonken worden. Zijn naam wijst mogelijk daar ook op, als hij samenhangt met "Thonar' 1).

Tietsjerksteradeel.

Genoemd naar Tietsjerk, zie 't Register, i. v.

A° 1392: Tiebba Ildzisma fan Berghum... greetman in ther leppa... yn Thiatzerckera deel....

Schwartz. I, 252, zie blz. 38.

1) Zie boven blz. 47, en 46.

A° 1435: 't Recht ende Raed der Lande... als Liewerderdeel ende Ferwerderdeel, Dongherdeel, Dantumadeel, Thy tzyercksteradeel. Schotanus, Tabl. 512, Schwartz. I, 512.

A° 1436: Greetman ende Eeheran (in) Thiatzersteradele, Greetman ende Eeheran in Ydardelradele, Greetman ende Eeheran in Lyowerderadeele.... in vse nyogenda- riochtes waar.... in ws nyogende riochte. Schwartz. I, 514 (orig.)

A° 1450: Kempa Vnnyngha, greetman in Lyouwerderadeel, Jorret Andrengha, greetman in Eedauwerderadeel, Oonno Haykama, greetman in Thyatzerkeradeel, ende Jeldze to Smellinghera couent, greetman in Smellingheraland. Schwartz. I, 539.

A° 1450: Amcka Rickwardsma ende Hidzar Hornada, bystanda gretmaen in Thietzerckeradele.

Oork. St. Anth. Gasth. I, 20 (orig.)

A° 1461 Lyouwerdadeel, Tyatzerkera, Ydawerderadeel.

Schwartz. I, 600.

De Grietenijen Tietsjerkera-, Idaardera-, en Leeuwarderadeel vormden samen het 'nyogheda-riocht': 1) drie grietslui elk met hun beide 'eeheren'; evenals Dantumadeel, Ferwerderadeel en Dongeradeel. Dit was dan de andere helft van 't oude Wynighe. Vgl. Andreæ, Grietmannen 134.

Het Leppaverbond bestond uit Leeuwarderadeel, Tietsjerksteradeel, Idaarderadeel en Smallingerland en Leeuwarden; vgl. Schwartz. I, 670, II, 67. Zie hierboven, blz. 38.

Achtkarspelen hoorde kerkelik onder Munster 2), sluit zich vaak (daardoor?) bij de Groninger streken aan.

A° 1338: sigilla terrarum Frisie, Hunsegonie, Fivelgonie, Drenthie, Gronighe, Fredewald, Langewald, Hummerke et de octo parochiis.

Driessen, Mon. Gron. 141 (orig.); Acker Stratingh
Aloude Staat II, 2, 114.

A° 1395: Zeendbrief voor de Achtkerspelen door de proost van
'Hummerke'.
Driessen, 142.

A° 1436: soe is Ulbeth Ubbema riuchtfallich worden fan Acxtszers

pelle wegena.

Visser-Amersfoordt, Archief III, Aanh. blz. 26 (orig.)

1) Vgl. Vrije Fries XIV, 209/210.

2) Vrije Fries XIV, 208, noot; 275, 320.

Ledebur, Die 5 Münst. Gauen.

A° 1447: Hunzinghe, Fivelgho, Langhewoldt, Fredewoldt, ende Hummerkelanden mitter stadt van Groningen: weert dat enich man in onsen lande ofte Achtkarspelen broekelyc... schrijven an den grietman in Achtecarspelen met zijn mederechters.

Schwartz. I, 530.

A 1447: Tietsjerksteradeel wil ook te Aduard rechten, »na bewysinge des verbondes van Achtkarspel." Schwartz. I, 531.

A° 1456: Oestergo, ende Westergo ende dae mena saunwalden, als ... Boernferd, Achtkerspel, Aestbrucksteraland ende Kolmeraland. Schwartz. I, 590 (kopie); zie beneden, bij Zeven

wouden ('t Register, i. v.)

A° 1473: di eed, deer dy mena reed van Aestergo, Westergo, Achtzespel ende da Sauwenwalden nu op ferenighet sint.

Schwartz. I, 655 (orig.)

Kadaster van 1505: »Achtkarspell", onder Ostergo.

Schwartz. II, 19.

Acht-kerspelen veronderstelt een gemeente, uit 8 kerspels bestaande. Een van deze is Twysel dat echter omstreeks A° 1240 noch tot het kerspel Augustinusga behoorde:

Gericus... vir dives et potens in Twislum, parrochia Beati
Augustini,.... claustrum cepit edificare in Wigarathorpe suo-
rum predicatorum.
Vita Ethelgeri, Wybrants, 212.

.. Factum est ut familia in duo divisa, altera quidem in claustro Wigarathorpe iam constructo remaneret, reliqua vero in grangia, que habetur in parrochia Beati Augustini, normam imitantibus in ordine Premonstratensi,... illis regulam B. Benedicti sectantibus, istis normam B. Augustini, ut dictum est, sequentibus. ...

Dit is het 'Gerckesklooster' 1).

ald. blz 220.

A° 1441: her Rendolphus cureet in Up-t wyzel.

Schwartz. I, 521 (orig.)

Dekanaatsregister van de XVe eeuw: kerk te Up-twysel.

Ledebur, Die 5 Munst. Gauen, 102.

Deze grietenij zal eerst in de XIVe eeuw of later zelfstandig zijn geworden.

1) Vgl. daarover Mr. Andreæ, Het klooster Jerusalem' (1890).

Bornego.

A° 1230: omnes de decanatu Stauriae, et de Westergo et de Nova Terre et de Bornego et de Smalena super Backen vene convenirent, illic Drentos impugnaturi.

P. Hordijk, Quedam Narratio, 71; Anon. Ultraject.

ed. Matthaeus; Mon. Germ. XXIII, 422.

A° 1276: Boetereeks... fan Asterghe and van Westergae, Borndegha and Waghenbreghe 1); tha prelaten....

Schwartz. I, 108; Fr. Rq. 386.

A° 1304: »Henricus de Kunresile"... beslist tussen de abt van Runen in Drente, en de »praepositus et conventus monasterii in sanctuario S. Mariae ordinis S. Augustini in Bordengo.

Driessen, Mon. Gron. I, 135.

A° 1338: bemiddelen »abbates.... praepositi; decani de Ostergo, de Bordego, de Emeda, de Loppersum.... Tydericus Eltekeman de Borendego." Driessen, 135; Schwartz. Charterb. I, 195.

XIVe eeuw: tha yelden in da dele to Borne tha send...

Schwartz. Charterb. I, 98; Fr. Rq. 387, 18.

A° 1386: wy ghemene rechters van Stellincwarf, Scoterwarf, ende Bornevrede.

Driessen, 399.
Curatus in Haghe.

-

Jo.

A° 1389: Johannes curatus de Bordego. ibidem prebendatus. - Decanus in Bordago. Curatus in Acrum.

Schwartz. Charterb. I, 248.

A° 1395: Hedzerus, curatus ecclesie parrochialis in Bozinghim, decanus in Borndegho.

Arch. D. O. II, 623 (orig.)

A° 1400 stellinghe ende rechters, greetmans ende die ghemeente van Stellingwarf, Scoterland ende Bornevrede.... Katryper convent dat ghenoemt was een erlijc ende orberlijc convent den ghemenen onsen drien landen voerghenoemt Stellingwerf, Scoterland ende Borne vrede...

Arch. D. O. II, 626 (orig.); zie beneden blz. 54. De 'Beschrijving der Zeelanden' zegt (XVe eeuw, 1e kwart): Aestergo mei al Smellingerland, Boern deel, foerdmeer Haud mare, Haskerland, dae neersta Walden, ende Rauwerde, Achtzespel, ende Colmerland. Oude Druk (XVe), Fr. Rq. 111a.

1) Zie later waarom Waghenbreghe afzonderlik genoemd is; vgl. 't Register i. v. Waghenbreghe.