Ἐν γένει, ὡς λέγουσι τὰ ποιήματα, κατὰ τὰ ἐπιβατήρια

χαρὰ ἐτελεῖτο πάνδημος καὶ θρίαμβος καὶ κρότος

ἀπὸ τοῦ αὐτοκράτορος καὶ μέχρι τοῦ τυχόντος

εἷς σκιρτισμὸς καὶ κρεμασμὸς καὶ ἀποδοχὴ καρδίας. 1

2

Μετὰ τὴν ἄφιξιν εἰς τἀνάκτορα, ὅπου ἡ νύμφη ἐγίνετο δεκτὴ δι ̓ ὕμνων πρὸς τὴν περίστασιν προσφόρων, καὶ ὅπου ἡ πενθερὰ ἢ ἄλλαι συγγενεῖς ἐφρόντιζον νὰ τὴν περιποιηθῶσιν, * ἡ πομπὴ διελύετο, ὁριζομένης τῆς ἡμέρας τοῦ γάμου,4 οὗ προηγεῖτο κατὰ πολλὰς ἐνίοτε ἡμέρας ἡ μνηστεία, τὰ σπόντα.

3

Επίσημος ἐπ ̓ ἴσης ὑποδοχή, οὐχὶ ὅμως μετὰ τόσης πομπῆς, ἀλλ ̓ ἐξερχομένων εἰς προϋπάντησιν συγγενῶν τοῦ βασιλέως ἢ καὶ αὐτοῦ τοῦ βασιλέως, ἐγίνετο, οσάκις ξένος γαμβρὸς ἤρχετο εἰς τὴν πρωτεύουσαν, ἵνα στεφανωθῇ Βυζαντινὴν πριγκίπισσαν.

6

Καταλαβούσης τῆς ἑσπέρας, ἤρχοντο εἰς τὰ ἀνάκτορα οἱ Πράσινοι καὶ οἱ Βένετοι μετὰ τῶν ὀργάνων των, ἵνα εὐχηθῶσι τὴν νεωστὶ ἀφιχθεῖσαν καὶ ψάλωσιν εἶδός τι παστικοῦ ᾄσματος.

Ἡ νύμφη τότε κατήρχετο ὑπὸ τὴν συνοδείαν πληθίων καὶ χειροκυμ βάλων καὶ ἐκαβαλλίκευεν, οἱ δὲ κράκται ὑπὸ τοὺς ἤχους τῶν ὀργάνων ἀνεφώνουν « Καλῶς ἦλθες θεοστέπτων ἡ δούλη καλῶς ἦλθες προβολὴ εὐεργετῶν, καλῶς ἦλθες ἡ εὐγενὴς ἐκ προγόνων· ὁ Θεὸς ὁ ̔́Αγιος τους νεονύμφους φύλαξον, πνεῦμα τὸ Πανάγιον τοὺς συμπενθερούς φύλαξον ἅγιε τρισάγιε, τοὺς παρανύμφους φύλαξον», ἐν ᾧ ὁ λαὸς ἐπεβόα· «καλῶς ἦλθες» καὶ πάλιν οἱ κράκται εἰς ἦχον α' «άνθη ἐσώρευσα τοῦ ἀγροῦ καὶ εἰς τὴν παστάδα εἰσῆκα σπουδῇ· ζευγόνυμφον ἥλιον εἶδον εἰς χρυσέντιμον κλίνην· ἀλλήλα ἠναγκαλίζοντο ποθητὴν ἐπιθυμίαν· χαρὰς εἰς τὰ κάλλη αὐτῶν τὰ ἐγγλυκοθέατα καὶ ρόδα τὰ ροδοεύμορφα χαρὰ εἰς τὸ ζεῦγος τὸ χρυσόν».

7

Κατὰ τὸ διάστημα τῆς μνηστείας, ἐὰν μάλιστα μονίμως ἔμενεν ἐν Κων

J. Strzygowski, Ενθ' ἀν. Β. Ζ. 10.554. Περὶ τῆς ὑποδοχῆς τῆς νύμφης όρα

zai J. Ebersolt, "Evo' av. o. 28.

* Εὐσταθίου, Λόγος ἐπιβατήριος (W. Regel, Fontes rerum Byzantinarum σ. 86).

3

4

5

* Λέοντος Διακόνου, Ἱστορ. 86.14.

· Γ. Κωδινοῦ, Περὶ τῶν ὀφφικιαλίων 108.10.

* Θεοφάνους, Χρονογρ. 444.22, Γ. Φραντζή, Χρον. 123.12. Οἱ συνεχί ζοντες τὸν Θεοφάνη, 394.21, W. Regel, Analecta Byzantinorussica σ. 5. Διάρ κειαν πολυμήνου μνηστείας, ὁπότε ἡ νύμφη παρέμενε πλησίον τῶν γονέων της, ἀναφέ ρουσιν οἱ χρονογράφοι, Νικηφ. Γρηγορά, Ρωμαϊκ. ἱστορ. 1.48.3, Γ. Φραντζή, Χρον. 222.19.

7

Γ. Κεδρηνοῦ, Σύνοψις ἱστορ. 2.309.15 έξ.

Βασιλικ. βιβλ. 50 τίτλ. 13 γ. Κωνσταντίνου Πορφυρογεννή του, ἔκθε σις τῆς βασιλείου τάξεως 379.5 έξ.

1

σταντινουπόλει ἡ νύμφη, ὁ μνηστὴρ ἀπέστελλεν ἐπισήμως πρὸς αὐτὴν δῶρα, πολύτιμα μεταξωτά φορέματα καὶ κοσμήματα, συνισταμένου δὲ τοῦ γάμου, ἀντηλλάσσοντο πάλιν διάφορα δῶρα, οἱ δὲ συγγενεῖς τῆς νύμφης πλουσίως ἐδωροφοροῦντο. 3

Ὡς δ ̓ αἱ ξέναι νύμφαι ἤρχοντο εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἵνα τελέσωσι τοὺς γάμους των, οὕτω καὶ αἱ Βυζαντιναί πριγκίπισσαι, προπεμπόμεναι ὑπὸ τῶν συγγενῶν, ἀπήρχοντο εἰς τοῦ γαμβροῦ τὴν πρωτεύουσαν, ἵνα ἐκεῖ γίνῃ ἡ εὐλόγησις, νυμφοστόλους ἔχουσαι συγγενικὰ ἢ σεβαστά πρόσωπα. 4

Περὶ λαϊκῶν γάμων ὁμιλοῦντες εἴπομεν ὅτι συνηθέστατα αἱ νύμφαι ἐλάμβανον προῖκα. Τοῦτο ρητέον καὶ περὶ τῶν βασιλικῶν γάμων· καὶ αἱ ξέναι δῆλα δὴ πριγκίπισσαι, πλὴν τῆς φιλίας τοῦ ἔθνους των, συναπεκόμιζον και ἱκανὴν προῖκα, χιλιάδας δῆλα δὴ χρυσῶν νομισμάτων, ὁμοίως δὲ καὶ αἱ Βυζαντιναὶ πριγκίπισσαι εἰς ξένας χώρας απερχόμεναι. 5

Πρὶν ἢ στεφανωθῇ ἡ νύμφη, ἐστέφετο Αὐγούστα, παρὰ τοῦ ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ Πατριάρχου λαμβάνοντος τὸ στέμμα συζύγου, ὃν καὶ προσεκύνει εἰς ἔνδειξιν ὑποταγῆς, ἡ στέψις δ' αὕτη, δι' ἧς ἡ νεόνυμφος ἀπέκτα ὅλην τὴν εἰς τὸ ἀξίωμά της προσήκουσαν ἱερότητα, ὡς ἀποτέλεσμα εἶχε, συνεπικου ροῦντος καὶ τοῦ βαπτίσματος εἰς πολλὰς περιστάσεις, τὴν ἀλλαγὴν τοῦ ἐθνικοῦ καὶ κακοήχου ἐνίοτε ὀνόματός της διὰ γνωρίμου Χριστιανικοῦ.7

Οὕτως ἡ Ἀθηναῖς ἡ συζευχθεῖσα τὸν Θεοδόσιον Β ́. μετωνομάσθη Εὐδοκία, ἡ σύζυγος Ἰουστίνου του Α ́. Λουπικία, στεφθεῖσα αὐτοκράτειρα,

8

· Ζωσίμου, Ἱστορία νέα 249.21, Βίος Αλεξάνδρου στίχ. 180.4108.4118 (Wagner, trois poèmes).

2

G. Schlumberger, Un coffret Byzantin d'ivoire, présent de noce à une Basilissa (Monuments Piaut 6 fasc. 2 (1899) σ. 191 - 194 πίν. XVIII).

* Ch. Loparev, Διήγησις περὶ τοῦ βίου καὶ τῆς πολιτείας τοῦ μακαρίου Φιλαρέτου (Βυζαντ. Χρονικ. 5.77.36).

* Νικηφ. Γρηγορά, Ρωμαϊκ. ἱστορ. 1.373.21, Παναρέτου, Περὶ τῶν τῆς Τραπεζοῦντος βασιλέων (Tafel, Eustathii Opusc. 365.366). Δὲν ἐλλείπουσιν ἐν τούτοις παραδείγματα ἀφίξεως εἰς Κωνσταντινούπολιν καὶ γαμβροῦ ξένου πρὸς τέλεσιν τοῦ γάμου του, Γ. Κεδρηνοῦ, Σύνοψις ἱστορ. 2.309.15.

* Οἱ συνεχίζοντες τὸν Θεοφάνη, 415.8, J. Schmitt, Τό χρονικόν τοῦ Μορέως στίχ. 2603, 3127. Γ. Φραντζή, Χρον. 219.8, 324.7.

* Γ. Κωδινοῦ, Περὶ τῶν ὀφφικιαλίων 927.15, Ι. Καντακουζηνού, Ἱστορ. 1.199.12. Πβ. καὶ W. Schicker, Das byzantinische Krönungsrecht bis zum 10 Jahrhundert B. Ζ. 7.521. 543. 544. Ἡ κανονική στέψις τῆς Αὐγούστης ἐγένετο ἐν τῷ τρι κλίνῳ τοῦ Αὐγουστέως τῷ κειμένῳ ἐγγὺς τοῦ εὐκτηρίου τοῦ ἁγίου Στεφάνου, J. E bersolt, Le grand palais de Constantinople σ. 29.50. Περὶ στεψίμου Αὐγούστης ἔγραψε πολλὰ Κωνσταντῖνος ὁ Πορφυρογέννητος, Ενθ' ἀν. σ. 202 έξ.

* Οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ τὸ Ἑλληνικὸν καὶ Χριστιανικὸν ὄνομα μετεβάλλετο. Βλέπε περὶ τῆς ἀλλαγῆς τοῦ ὀνόματος καὶ A. R a m b a und, Ενθ ̓ ἀν. σ. 832.

8

Θεοφάνους, Χρονογρ. 83.20, Κ. Μανασσή, Σύνοψις χρονικ. στίχ. 2632.

ἐκλήθη Εὐφημία,' ἡ μνηστὴ τοῦ Ἡρακλείου Φαβία, μετὰ τὴν στέψιν, ἐκλήθη Εὐδοκία, ἡ κόρη τοῦ Χαγάνου τῶν Χαζάρων, ὑπανδρευθεῖσα τὸν υἱὸν τοῦ Λέοντος Γ ́ Κωνσταντῖνον Ε ́. τὸν Κοπρώνυμον, μετωνομάσθη Ειρήνη, 3 ἡ σύζυγος Ρωμανοῦ τοῦ Β ́, ὀνομαζομένη Αναστασώ, μετὰ τὸν γάμον ἐκλήθη Θεοφανώ, ἡ Bertha σύζυγος Μανουὴλ τοῦ Κομνηνού, Ειρήνη, ἡ κόρη Λουδοβίκου τοῦ Ζ ́. Agnes ἡ λαβοῦσα σύζυγον Αλέξιον ΙΙ τὸν Κομνηνόν, ̓́Αννα 5 καὶ ἡ Κουλκάνχατ, κόρη τοῦ βασιλέως τοῦ Τιλφισίου Δαυΐδ, λαβοῦσα Μανουὴλ τὸν Κομνηνὸν τῆς Τραπεζοῦντος, μετωνομάσθη Εὐδοκία.

Οὐ μόνον δ' αἱ γυναῖκες ἤλλασσον τὰ ὀνόματά των, ἀλλὰ καὶ οἱ ἄνδρες στεφόμενοι ἢ πριγκιπίσσας ὑπανδρευόμενοι. Ὁ Βελᾶς ἐπὶ παραδείγματι, υἱὸς τοῦ βασιλέως τῆς Ουγγαρίας, ἐλθὼν εἰς Βυζάντιον, ἵνα ὑπανδρευθῇ Μαρίαν τὴν κόρην Μανουὴλ τοῦ Κομνηνού, μετωνομάσθη Αλέξιος & καὶ παλαιότερον ὁ ̓Αρικμήσιος ἐκλήθη Ζήνων συζευχθείς Αριάδνην τὴν κόρην τοῦ Λέοντος.

8

Θεοφύλακτος ὁ Σιμοκάττης, τοῦ λόγου ὄντος περὶ τοῦ γάμου τοῦ βασιλέως Μαυρικίου μετὰ τῆς Κωνσταντίνας κόρης τοῦ Τιβερίου, λέγει ὅτι οὗτος, μετὰ τὸν γάμον, παρεκλήθη ὑπὸ τῶν αὐλικῶν τῶν συγκεντρωμένων εἰς τὰ προπύλαια τῶν βασιλείων, ἵνα καθίσῃ ἐπὶ θρόνου καὶ ἐπιφανῇ εἰς τὰ στρατεύματα. Ὄντως δ ̓ ὁ Μαυρίκιος συνοδευόμενος ὑπὸ λευχειμόνων ἀνδρῶν ἀνῆλθεν εἰς τὸν γαμήλιον θρόνον, ὑψηλὸν ὄντα καὶ ὑπὸ πολυτελῶν λεπτῶν παραπετασμάτων κεκαλυμμένον καὶ ἐπεφάνη μετὰ τῆς βασιλίσσης εἰς τὸν λαὸν συμπάρεδρον καὶ τὸν νυμφαγωγὸν ἔχων. «Τότε ἀνέκραγον οἱ δῆμοι ὑμέναιον».10

Ἡ τελετὴ αὕτη εἶναι ἡ πρόκυψις, ἥτις συνήθως ἐγίνετο μετὰ τὴν στέψιν καὶ πρὸ τοῦ στεφανώματος, 11 περὶ ἧς δὲν ὁμιλεῖ Κωνσταντῖνος ὁ Πορ

· Θεοφάνους, Χρονογρ. 165.3.

* Γ. Κεδρην οῦ, Σύνοψις ἱστορ. 1.713.23.

* Θεοφάνους, Χρονογρ. 409.30, Γ. Κεδρηνοῦ, Σύνοψις ἱστορ. 1.800.7.

'Idè A. Rambaud, "Evo' av. 817.832.

W. Regel, Fontes rerum Byzantinarum o. XIII.

* Παναρέτου, Περὶ τῶν τῆς Τραπεζοῦντος βασιλέων (Tafel, Eustathii opuscula 369.29). Επιθι καὶ Φ. Φαρμᾶ, Ο γάμος παρ' Έλλησι σ. 64.

* Παραδείγματα παρὰ W. Schickel, Ενθ' άν. σ. 528.554.555.

* Ι. Κιννάμο υ, Ίστορ. 215.10.

* Εὐαγρίου, Εκκλησ. ἱστορ. 66.2 (Bidez - Parmentier).

10 Θεοφυλάκτου Σιμοκάττου, Ἱστορίαι 57.23 έξ.

" Ορα A. R am baud, Ἔνθ ̓ ἀν. σ. 834. Ἡ πρόκυψις ἐγίνετο ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐν τῷ ναῷ τῆς ἁγ. Σοφίας ἐν τοῖς κατηχουμενείοις, ἐν Νικαίᾳ δὲ ἐν πλατεία πρὸ τῆς ἐκκλησίας, A. Heisenberg, Aus der Geschichte und Literatur der Palaeologenzeit σ. 90. 92 - 93. 109. (Sitzb. d. bayer. Akad. phil. rist. klass. 1920, 10 Abhandlung). Πρόκυψις κατὰ τὴν στέψιν, ἐν Νικαίᾳ τουλάχιστον, ἐγίνετο καὶ ἐν τῷ βασιλικῷ Παλατίῳ A. Heisenberg, 'Eve' av. o. 90.

φυρογέννητος, ἐν ᾧ βραδύτερον κατὰ τὸν ΙΔ'. αἰῶνα τὴν ἀναφέρει ὁ Ι. Καν τακουζηνὸς προσθέτων· «οὕτω γὰρ ἔθος τοῖς βασιλεῦσι ποιεῖν ἐπὶ ταῖς θυγατράσι πρὸς γάμον ἀγομέναις».

Ὅπως ἂν ἔχῃ, πολὺ πρὸ τοῦ ΙΔ ́. αἰῶνος, ἐπ ̓ εὐκαιρίᾳ πριγκιπικῶν ἢ βασιλικῶν γάμων ἔπρεπε οἱ μελλόνυμφοι νὰ τελέσωσι τὴν πρόκυψιν, ν ̓ ἀνέλθωσι δῆλα δὴ μετὰ τῶν γονέων τοῦ δεσπότου, ἐὰν εἶχε, καὶ τοῦ παρανύμφου ἐπὶ ἰκρίου περιβαλλομένου ὑπὸ χρυσῶν καὶ μεταξωτῶν παραπετασμάτων, τούτων δὲ ἐν δεδομένῃ στιγμῇ ὑπὸ τὸ ἐπιφώνημα «ἀνατείλατε» περιαιρεθέντων, νὰ φανῶσιν ὑπὸ τὸ φῶς λαμπάδων εἰς τὸν λαόν, ὅστις παλαιότερον διὰ τῶν κρατῶν τῶν δήμων καὶ βραδύτερον διὰ τοῦ χοροῦ τῆς ἐκκλησίας 2 τοὺς ἔψαλλεν εὐφημίας.

Πῶς ἀκριβῶς ἐγίνετο ἡ πρόκυψις αὕτη μᾶς περιγράφει ὁ Ι. Καντακουζηνὸς ἀναφέρων τὰς ἐν Σηλυβρίᾳ τελετὰς ἐπὶ τῷ γάμῳ τῆς θυγατρός του Θεοδώρας μετὰ τοῦ Τούρκου Ορχάν, τούτου δ ̓ ἕνεκα ὁλόκληρον τὸ σχετικὸν χωρίον καταχωρίζομεν ἐνταῦθα.

3

«Καὶ ἐκέλευε πρὸ τῆς πόλεως (Σηλυβρίας) ἐν τῷ πεδίῳ πρόκυψιν ποιεῖν ἐκ ξύλων, ἵν ̓ ἐπ ̓ αὐτὴν ἡ βασιλέως νυμφευομένη θυγάτηρ στᾶσα πᾶσι γένοιτο καταφανής· οὕτω γὰρ ἔθος εἶναι τοῖς βασιλεῦσι ποιεῖν ἐπὶ ταῖς θυγατράσι πρὸς γάμον ἀγομέναις. Εἰς τὴν ὑστεραίαν δὲ βασιλεὺς μὲν ἔμεινεν ἐπὶ τῆς σκηνῆς μετὰ τῶν ἐπιλοίπων δύο θυγατέρων, Θεοδώρα δὲ ἡ νυμφευομένη ἐπὶ τὴν πρόκυψιν ἀνῆλθε, βασιλεὺς δὲ εἱστήκει ἔφιππος μόνος, οἱ δὲ ἄλλοι πάντες πεζοί. Οὕτω δὲ τῶν παραπετασμάτων περιαιρεθέντων, περικεκαλυπτο γὰρ ἡ πρόκυψις πανταχόθεν ὑφάσμασι σηρικοῖς καὶ διαχρύσοις, ἀνεφαίνετο ἡ νύμφη καὶ λαμπάδες ἦσαν περὶ αὐτὴν ἡμμέναι ἑκατέρωθεν, ἃς εὐνοῦχοι κατέχοντες ἐπὶ γόνυ κεκλιμένοι οὐκ ἐφαίνοντο. Σάλπιγγες δὲ ἤχησαν ἐπὶ πλεῖστον καὶ αὐλοὶ καὶ σύριγγες καὶ ὅσα πρὸς τέρψιν ἐξεύρηται ἀνθρώποις. Παυσαμένων δὲ ἐκείνων, ἐγκώμια ᾗδον οἱ μελῳδοὶ ὑπό τινων λογίων πρὸς τὴν νύμφην πεποιημένα. Ἐπεὶ δὲ πάντα ἐτελεῖτο τὰ βασιλέως προσήκοντα θυγατράσιν νυμφευομέναις, τήν τε στρατιάν καὶ τοὺς ἐν τέλει πάντας καὶ Ρωμαίων καὶ βαρβάρων ὁ βασιλεὺς ἱστία ἐφ' ἡμέρας οὐκ ὀλίγας».

Ὁ βασιλικός γάμος, τὸ στεφάνωμα, τὸ ὁποῖον σαφῶς πρέπει νὰ

* Η πρόκυψις, κατὰ τὸν Α. Heisenberg (Ενθ' ἀν. σ. 85 ) εἰσάγεται ἀπὸ τῆς ἐποχῆς τῶν Κομνηνῶν.

2 Γ. Κωδινού, Περὶ τῶν ὀφφικιαλίων 96.20, A. Heisenberg, Ενθ' ἀν. σ. 92.93. Πβ. καὶ τὴν ὑπ' ἀριθ. 2 εἰκόνα, ἣν ὀρθῶς ἀνεγνώρισεν ὁ Heisenberg (σελ. 96) ὡς τὴν πρόκυψιν παριστάνουσαν.

3

* Ι. Καντακουζηνοῦ, Ἱστορ. 2.587.18 ἑξ. Βλέπε καὶ ὅσα σοφὰ ἔγραψε περί προκύψεως καὶ ὁ A. Heisenberg, Ενθ' ἀν. σ. 85 καὶ ἑξ.