Waar deze namen niet voortgekomen zijn uit rodingen, moeten zij gegeven zijn door de eerste Germanen, die er zich vestigden, mede door herinnering aan de plaatsen in het land, dat zij verlaten hadden; iets dergelijks als men de eerste Germaansche bewoners in Noord-Amerika heeft zien doen. Terwijl nu de Salische Franken ten oosten en ten westen van de Maas voortdrongen, waren het de Ripuarische Franken, die de ten noorden van de Moezel gelegen streken bezetten, vond men de Chattische of Hessische Franken in de meer zuidelijk gelegen streken aan den linkeroever van den Rijn. De perken, waarbinnen zij zich bepaald hebben, benevens de geschiedenis dezer veroveringen mede te deelen, doet hier niet ter zake; voor ons doel is het voldoende te weten, dat Frankische stammen van den rechter rijnoever de landen westelijk van den Rijn bezet hebben en dat deze stammen hunne moedertaal zijn blijven spreken nog tot binnen de Fransche grens. Die stammen, welke de streken ten zuiden van de Moezel bezet hebben, onderscheidden zich in sommige opzichten door hun vocalisme van de meer noordelijke stammen. Ook ten opzichte van rode komt zulks uit. In het zuiden en midden van Hessen zijn, evenals in de streken, die zuidelijk van de Moezel gelegen zijn, de namen op rade en rath betrekkelijk zeldzaam en hebben die op rode en roth de overhand. Noordelijk van de Moezel en ten oosten van de Maas hebben de namen op rade verre de overhand. Arnold (Ansiedl. 445) meent dat de vorm rade uit de 14e eeuw dagteekent en eene latere ontwikkeling der o is; dit moge voor Hessen waar zijn en de vorm rade daar eerst later uit de aangrenzende streken zijn binnengedrongen, zeker is het dat wij een aantal plaatsnamen op rade uit veel vroeger tijd kennen. Om van die uit de 11e en 12e eeuw, die in de bijgevoegde lijst gemakkelijk te vinden zijn, niet te spreken, wijs ik slechts op Radi 1020, Rathun 9e eeuw, beide in Westfalen, Epharadum in Maasland (Oorkb. v. H. en Z. ao 960), Clutzarrada 826 en Honrade 896. Westelijk van de Maas en in de provinciën Noord-Brabant Holland, Zeeland en Utrecht vindt men rade bijna niet, hier is rode en rooi de gewone naam. Men zou dientengevolge geneigd zijn om aan te nemen dat zich in die streken een stam der Franken gevestigd heeft, die een ander dialect had dan de stam, die zich ten oosten van de Maas heeft neergezet. Hier staat echter tegenover, dat tot in het noorden, dus ook buiten het gebied van het Frankisch, tot in Sleeswijk namen op rade uitgaande gevonden worden, terwijl èn Westfaalsche èn Neder-Saksische Weisthümer de namen rade en het ww. raden geregeld gebruiken, met dit onderscheid echter, dat in deze streken de o alleen in open lettergreep in a overgaat (b. v. Bellinckhoff naast Bellinckhave, kot naast kate enz.) doch niet in gesloten syllabe, hetgeen in woorden als Hulchrath, Greimerath evenzeer het geval is als in Bingelrade, Hobbelrade e. a. Naast deze vormen op rade komen er een groot aantal op rode voor, en dikwijls wordt een naam, die vroeger of later op rade uitgaat, ook als rode gespeld. Dit wettigt m. i. het vermoeden, dat men hier eigenlijk met een klank te doen heeft, die eenigermate tusschen o en a inlag; nog heden ten dage is dit in Neder-Saksen het geval en wordt in het zuiden van Limburg een naam, als Kerkrade gespeld, uitgesproken als Kerkroh, of Kerkroo. Toen de Wetterau na den slag bij Zülpich in bezit der Frankische koningen kwam en deze daar groote cameraalgoederen kregen, hebben waarschijnlijk ook daar zich Franken nedergezet, en van hen zijn mogelijk de namen op rade uitgaande afkomstig, die men daar, en in de buurten van Frankfort, aantreft. NB. Op de Veluwe bij Nijkerk vindt men nog Rädetienden waarvoor in Neder-Saksen rodtenden. Volksetymologie heeft hiervan gemaakt rooie tienden. De hier achtervolgende lijst bevat namen voorkomende in: Graff, Althochd. Sprachschatz, VII, 1834. Dronke, Traditiones Fuldenses, en Codex diplomaticus. Oorkondenboek van Holland en Zeeland. Markerechten van Overijsel, uitgeg. door de Vereeniging tot beoef. v. Ov. regt en geschiedenis. Van Doorninck en Nanninga Uijterdijk, Bijdragen tot de geschiedenis enz. van Overijsel. Tableau du Royaume des Pays-Bas par M. B... Bruxelles, 1821. Lacomblet, Archief II, en Urkundenbuch für die Gesch. d. Niederrheins. Utrecht. J. H. GALLée. |
